Month: November 2016

Inka Kangasniemi

 

Maht te puávtáččij sirdeđ párnáid ton fijnâ árvumaailm, maid sämmilâš hammim tuálá sistees? Tom mun lam smiettâm maaŋgâid iivijd. Ij párnáid pyevti toollâđ luvâldâlmijd tuáijár materiaaltubdâmušâst, sierâ materiaalij máhđulâšvuođâin teikâ sämmilâš tiiŋgâi evoluutiost. Iä párnááh nuuvtkin vaje tuáijuđ hiđes ärbivuáválâš päkki-, čuárvi- teikâ čevđituojijd.

Ko mun lijjim uápásmâm hammimšoddâdem maailmân Mikkeli Art and Design Weekist ive 2015, riemmim jurâttiđ jurduinân konsept párnáid uáivildum pargopáájáin, moin ovtâstuuččii sämmilâš hammimjurdâččem já hammim onnááh pargoniävuh. Pargopáájáin porgâm vuolgâjuurdân liččii Säämi arkkâduv materiaaleh, tego čuovâkoveh teikâ eres päviramnâstuvah.

Saamukas-hahhuu jotonvyelgim maŋa riemmim ideistiđ pargopáájái siskáldâs nuuvt, et tain oinuuččij čielgâsávt taan ääigi sämmilâš áigápuáđui kiirjâgvuotâ já arktisâš lifestyle. Siskáldâsmuulsâiävtuh lijjii aalgâst maaŋgahloveh, moin Saamukas-hahhuu testaamân pessii kulmâ.

Mun räijejim pargopáájái ráhtus tárkká. Vuávájum pargopáájáh láá intensivliih. Tai (ruŋgo) lii tárkká smiettum já äigitavluttum. Ohtâ pargopáájá pištá kyehti tiijme, moos šiettih toimânadelem lasseen algâideistem, ideai čoođâmoonnâm, jieš pargopuddâ já macâttâs.

 

Sämmilâš ärbivyehi kuáhtáá hammim pargoniävuid

Mun kieđâvušâm čuávuvâžžân kulmâ taan hahhuu ääigi olášum pargopáájá:

Graafisii vuávám pargopáájá vuolgâjuurdân tuáimih jieijâs kuávlu ärbivuáváliih kovoseh kuđâlmijn. Pargopáájást uáppeeh vuávájii vaccâkovosij čaittâlemtekniik movtáskitmáin kägissehhij várás nääli, mon puovtij printtiđ.

Pargopáájá aalgij toimânadelem maŋa kuulmâ konsept vuáváámáin, mon maŋa juáháš vuárustis čaittâlij jieijâs konsept ubâ juávkun. Jieškote-uv uáppein monnui čoođâ jotelis vuáruvaikuttâs konseptij kuáttá, já ton maŋa uáppee muštâlij, mon konsept sun haalijd olášuttiđ teddum näällin. Meiddei iäráseh juávhust ožžuu jienâstiđ olssis mielâsii konsept.

Taan maŋa väljejum konsept sargui pikseltekniikáin čoođâčyevvee pápárân. Loopâst uáppeeh puohtii adeliđ macâttâs pargopáájást.

Pääihist mun kieđâvuššim pargopáájást nuurrum pikselpargoid kovekieđâvuššâmohjelmáin printtikovosin, já puáđusin šoddii stijlâliih ekologisiih kägissehhiih.

 

Kevttee uáinust vyelgee vuávám –pargopáájást vuolgâjuurdân tuáimih sämmilij kevttim rievah já kerriseh. Pargopáájást uáppeeh olášuttii rievâid já kerrisijd jo-uv kollaas- teikâ hämimyensterteknikáin.

Pargopáájá aalgij toimânadelem já čuosâttâhjuávhu (kohderyhmä) valjim maŋa vuoiŋâsstormâ-nommâsii ideistemvuovvijn, mast ulmen lâi finniđ nuuvt ennuv ideaid ko máhđulâš uánihâš ääigist. Taan vyevist puohah pyehtih ettâđ fáádán labdaseijee ideaid, já ohtâ sist tuáimá čällen. Jolâmuuh-uv jurduuh láá lováliih. Pajasčaallum ideaid uážžu juáháš kevttiđ.

Taan maŋa uáppeeh sarguu jotelis luándus jieijâs ideast pápárân, mon maŋa tast rahtui čáituskove kollaasteknikáin teikâ kuulmâuulâtsâš hämimyenster. Loopâst uáppeeh adelii macâttâs pargopáájást.

 

Estetiik-pargopáájást vuolgâjuurdân tooimâi sämmilâš ornamentiik. Pargopáájái puáđusin šoddii čiiŋah uđđâsistoonnum vuollumkeeđgist, ovdâmerkkân čiäpáttân teikâ reepun.

Pargopáájá toimânadelem maŋa uáppeeh puohtii uápásmuđ jieijâs kuávlu sämmilâš ornamentiikân, mon vuáđuld sij puohtii vuáváđ kovosijd jieijâs tuáján. Vuáváámij čoođâmoonnâm maŋa uáppeeh porgâškuottii, já pargoost lijjii kulmâ puudâ: tyejipiergâsij kevttim já materiaal kieđâvuššâmvyevih, ornamentiik já häämiadelem sehe keđgiuási kiddim čiŋŋâpáádán. Pargopáájá loopâst uáppeeh ožžuu adeliđ macâttâs pargopáájáin.

Kuuvijd pargopáájáin puáhtá keččâđ tääbbin.

Macâttâs (palaute) Saamukas-hahhuu pargopáájátooimâst lii lamaš taan räi peic movtáskâm, meiddei movtáskittee. Hahhuu loppâpuáđusin šadda iskâdeijee sämmilâš hammimrávásmempakkeet. Taan pakkeet pyehtih jieijâs pargoost anneeđ ävkkin nuuvt sämmilâš tuájáreh, máttáátteijeeh ko rijjâääigistivrejeijeeh-uv. Mun ááigum nuurrâđ uáppei macâttâs lasseen meiddei máttáátteijein macâttâs, kiäigijn mun lam pargopáájáid škoovlâst kiässám.

Sämmilâš hammimšoddâdem lii uđđâ toopâ, nuuvt et povdiim puohâid fáárun ideistiđ, rähtiđ já hammiđ sämmilâš hammimšoddâdem. Väldiđ ruokkâdávt ohtâvuođâ! Muu čujottâs: ikangasniemi@hotmail.com.

Ohtsâšpargoost Saamukas-hahhust tuáimih Säämi arkkâdâh, Taiduu ovdedemkuávdáš, Ucjuuvâ kieldâ, Aanaar kieldâ, Suáđekylá kieldâ, Ruávinjaargâ kaavpug já Anarâšah ro. Ruttâdem hahhui láá mieđettâm Alli Paasikivi siäđus já Kalevala-čiiŋâ kulttuursiäđus.

 

Martta Alajärvi

Ij lah vaarâ kiässân illâttâs, ete sämikielâ páácá nuorâi elimist távjá škoovlâ kiellân. Taat oro lemin stuárráámus čuolmâ säminuorâi kielâkevttimist. Suujah aainâs-uv anarâškielâ peht láá luánduliih: Anarâškielâ lii iäláskâm eskin majemui iivij, já maaŋgâin perruin vaanhimeh iä veltihánnáá sáárnu anarâškielâ, já páárnáš lii tom oppâm kielâlávgumist. Päikkikiellân lii iänááš suomâkielâ. Vâik vaanhimeh sárnuččii-uv anarâškielâ, maaŋgah skipáreh suomâsteh já masa jo puoh rijjâääigi puđâldâsah láá uárnejum suomâkielân. Sämikielâ ij sääti leđe tot puoh “coolimus” kielâgin, jis ij lah kyelimainâsijn saahâ. Nuorâ sáttá tubdâđ, ete sun ij määti rijjâäigiaašijn sárnuđkin anarâškielân.

Sämikielâ sajattâh škoovlâin lii puáránâm čuuvtij iivij mield. Aainâs-uv anarâškielân já tavesämikielân lii máhđulâš sämikuávlust finniđ máttááttâs iänááš sämikielân párnáikärdiavveest paješkoovlâ loopâ räi, Ucjuuvâ sämiluvâttuvâst vala luvâttâhavveest še. Kuittâg siämmást škoovlâ ulguubeln aainâs-uv nuorâi kielâkevttim ij lah pissoom siämmáá liävtust. Maid taas kalga talle porgâđ?

Mun lam jieš sämikielâlâš nuorâ vuorâsolmooš. Mun muštám kuittâg pyereest maggaar nuorâi eellim lii. Munjin tergâdeh láá sämikielâliih ovdâkoveh: ”coolih” ulmuuh, kiäh kevttih sämikielâ. Siämmáš tuáimá suomâkielâ peln-uv. Artisteh, čaittâleijeeh já eres pegâlmâsah láá teháliih talle ko nuorâ smiättá maht kárvudât, lättee já sárnu.

Nuorâi maailm muttoo uáli jotelávt, já sosiaallii media mield vala jotelubbooht ko ovdil. Ko mun hundârušâm nuorâi rijjâääigi kielâkevttim, mielâ mana-uv tállân sosiaallii median, já ton jieškote-uv haamijd. Taa muáddi muu mielâst mielâkiddiivumos.

Youtube lii ain uáli piivnoh, veik motomeh eteh, ete tot še lii forgâ jo váhá puárisáigásâš. Youtube lii nettipalvâlâs, kuus juáháš puáhtá vuáđudiđ jieijâs kaanaal, já almostittiđ taggaar videomateriaal maid haalijd. Videokove oro lemin tot, mii kiäsut taan ääigi ulmuid, sehe rävisulmuid já nuorâid. Suomâ pegâlmâs Youtube videobloggajeijein adai vloggajeijen tâi tubetteijein láá čyeđeh tuhátteh čuávvooh. Ovdâmerkkân Anarist kieskâd videoblogiškovliittâs toollâm Mariieveronicast láá paijeel 170 000 čuavvod Youtubest! Täst ličij meid šiev já hälbis máhđulâšvuotâ levâttiđ sämikielâ sosiaallii median. Tubetteijeeh iä lah veltihánnáá makken artistijd teikkâ mudoi pegâlmâsâid, sij láá táváliih (nuorâ) ulmuuh kiäh puđâldeh táválijd argâpeeivi aašijd já kovvejeh tom. Tuáppejeh kamera kietân ovdâmerkkân ko láá purâmin iđedispitá tâi väzzimin škoovlân. Oovtâkiärdán.

Periscope-nommâsâš applikaatio lii uáli piivnoh já siämmáásullâsâš ko Youtube. Toin kovvejuvvoo tuše njuálguvuolgâttâssân neetin. Periscopein kii peri puáhtá vuolgâttiđ njuálguvuolgâttâs jieijâs fiättupuhelimáin, já ulmuuh pyehtih kommentistiđ vuolgâttâs.

Snapchat lii applikaatio, moin kovvejuvvojeh max. 10 seekunt videoh já koveh. Snapchat heivee pyereest nuoráid, ko sist lii ain huáppu iäge sij maašâ keččâđ oovtâ ääši tađe kuhheeb. Snapchat tuáimá nuuvt, ete tohon olmooš kovvee videoid já kuuvijd já almostit taid jieijâs profilist. Siskáldâs uáinoo tobbeen oovtâ jándur, ađai toho kalga peividiđ uđđâ siskáldâs masa ubâ paje.

Instagram lii meiddei šoddâm saijeen, kost láá jieijâs pegâlmâsah já ovdâkoveh. Tain sättih leđe čyeđeh tuhátteh čuávvooh. Instagram tuáimá siämmáánáál ko masa puohháid uápis Facebook, mutâ tohon kalga ain almostittiđ kove tâi video, tuše tekstâ ij keelijd. Instagramist koveh já videoh láá ain uáinimnáál já tooid puáhtá maccâđ.

Puoh taah mediah tevdih nuorâi aargâ. Sosiaalliih mediah já mielâkiddiivâš siskáldâs kolgâččii tiäđust-uv leđe meid sämikielân. Toos ij vattuu ubâ ennuv ruttâgin, pic motomeh herviis ulmuuh kiäh kovvejeh jieijâs feriimijd já eellim, piejih kuuvijd sosiaallii median, já sárnuh sämikielâ. Videoin lii meiddei tot šiev peeli, ete ij lah pággu mättiđ čäälliđ ko puáhtá sárnuđ tâi vâik lávluđ.

Ko sämikielâliih ulmuuh láá mudoi-uv nuuvt uccáá, te mun uáinám, ete nuorah jiejah kalgeh já siämmást meid peesih leđe toh tääsnih taan ääšist. Tiäđust-uv puárásub rävisulmuuh pyehtih leđe mieldi ovdâmerkkân pargopáájáin iššeedmin nuorâid, falâmin torjuu ovdâmerkkân kuvviimân já sárnumân. Mutâ nuorah jiejah láá muu mielâst kuávdášroolist hammiimin sämikielâlii falâlduv tohon, kuus halijdeh. Sij puávtáččii rähtiđ pargopáájáin já jieškote-uvláán ”riäggáin” vâik jieijâs anarâš youtube-kaanaal. Oovtâst sáttá leđe älkkeb algâttiđ ko ohtuu. Mun lam jieš-uv motomin suogârdâllâm, vajaččii-uv ulmuuh čuávvuđ muu feeriimijd anarâškielân. Vala jiem lah lamaš tuárvi ruokkâd almostittiđ maiden.

Ohtâ šiev ovdâmerkkâ nuorâi sämikielâlii falâlduvvâst lii muu mielâst Yle Säämi muáddi ive tassaaš algâttem Sukkâršokki, mii aalgij nuorâ rävisulmui radio-ohjelmin, mut lii vijđánâm aktiivlâš tuáimen sosiaallii mediast ovdâmerkkân kuuvij, videoi já nuorâi kyeskee liiŋkâi peht. Taan keesi Sukkâršooki pargojuávkku keččâlij vijđediđ Sukkâršooki meid netti-tv pel. Ohjelm fáálá kuulmâ sämikielân eidu tom, maid muu uáinu mield nuorah tarbâšeh: ovdâkuuvijd sämikielân já äigikyevdilis saavâid säminuorâi uáinust.

Muu váldu-uáivil lii, ete kielâliih ovdâkoveh láá nuoráid tehálumoseh. Nuorah čuávuh blogičälleid já tubetteijeid tego artistijd, puoh somein. Sämikielâlij “somepegâlmâsâiguin” mij tevdip almolijd soojijd meiddei sämikieláin, epke tuše váldukielâiguin. Sämikielâ šadda coolin. Tast ušom lii meid taggaar positiivlâš vaikuttâs, ete ko sämikielâ čuávu ääigis já kiävttoo meid somest, šadda tárbu hammiđ uđdâ saanijd sämikielân já toh meiddei hämmejuvvojeh. Adai talle nuorah pyehtih kevtiškyettiđ saanijd moiguin piergee meid rijjâääigi, ige lah innig tárbu molsođ kielâ suomâkielân.

Loopâst, jis smiettâp aalmugtiervâsvuođâ já mudoi-uv nuorâi eellim, ličij motomin tiervâslâš já vuovâs luptiđ čoolmijd meddâl čááitust já vyelgiđ olgos. Jis jurdá anarâškielâpirrâs, te ovdâmerkkân Anarist puávtáččij vyelgiđ ohtsâš sáttoin Vasatookan Rivdulân kuárŋuđ kuárŋumseeini mield já siämmást iäráseh puávtáččii spellâđ salist vâik tolgepáálu. Mottoom oholoopâ ääigi anarâškielâliih nuorah já oovdiš nuorah puávtáččii vyelgiđ vâik Levin čierâstâllâđ já suotâstâllâđ. Anarâškielâ kevttim kalga muu mielâst pyehtiđ maidnii ekstrasuottâsijd nuorâ elimân, ij tuše laseliävsuid já lasepargo škoovlâst. Tie ličij mottoom anarâš sämisiärván tyeji.

Annika Pasanen

 

Kuás tun lah majemustáá iällám tuáhtárist anarâškielân? Kiän páárnáš lii finnim anarâškielâlii sárnumterapia? Jo-uv tuu äijih tipšoh fysioterapiast anarâškielân?

Maid – iä kulluu vástádâsah? Mun lijjim vissâ láppár oolâ nohádâm já nievdâmin. Naharij fáddá lâi uápis, ko majemui aaigij muu pirrâsijn já säämi siärváduvâst lii lamaš ennuv savâstâllâm kielâlijn vuoigâdvuođâin. Sosiaal- já tiervâsvuotâpalvâlusâi uđâsmittempargo lii joođoost, já vyerdimist láá kulloo stuorrâ nubástusah. Sämikielâlâš sosiaal- já tiervâsvuotâpalvâlusâi tááhust tile ij kal pyevti hirmâdávt huánnuđ, nuuvt surgâd tot tääl lii. Tom čaaitij ovdâmerkkân Yle Säämi uuđâs [1] anarâškielâlii párnáá ravviittâhfiäránijn já párnáá eeni taistâlmist eenikielâlii ravviittâhpalvâlusâi finnim oovdân.

Tom čáittá meiddei uđđâ, vala almostuuhánnáá čielgiittâs sämikielâlijn palvâlusâin sämikuávlust. Tom láá tiilám vuoigâdvuotâministerö já Oulu ollâopâttuv Giellagas-instituut, já mun lam tom ráhtám. Mun sahhiittâllim kiđđuv puhelin peht sämikuávlu jieškote-uv kieldâin 80 sämikielâlii, kiäh muštâlii munjin jieijâs jurduid, fiäránijd já tuoivuid kieldâ já staatâ eenikielâlijn palvâlusâin. Sahhiittâlmij vuáđuld čaallim raapoort, mast puávtám oovdân čielgiittâs puátusijd já analysistám taid Suomâ sämikielâi tááláá tile kontekstist. Tađe eenâb puátusijn jiem oorvâ tääl muštâliđ, mut mihheen olâttâsâid ij lah kiässán tot, et säämi kielâlaahâ oro toimâmin ubâ paje hyeneeht. Raapoort almostuvá virgálávt 25.11., ko Sajosist uárnejuvvoo taan já sämikielâi iäláskitmist čaallum raapoort almostittemseminaar. Čuávu uđđâsijd já puáđi kuldâliđ!

Kielâliih vuoigâdvuođah iä lah maggaargin juridiiklâš jargonijd teikâ utopisâš peivinaharijd. Toh láá
uási ulmuu vuáđuvuoigâđvuođâin, tegu sääni rijjâvuotâ teikâ vuoigâdvuotâ škovliimân. Ko puohâi, nuuvt eenâblovo ko ucceeblovoi kielâliih vuoigâdvuođah tuáimih, toh nanodeh kielâi eellimmáhđulâšvuođâid, ulmuu já siärváduv pyereestvajo, oles olmooškode oovtviärdásâšvuođâ. Ko toh iä tooimâ, talle dementistum, suomâkielâ vájáldittám sämiákku viättá elimis majemuid iivijd
suomâkielâlâš puárásijpääihist sárnumskipárijttáá já sárnuhánnáá, já talle anarâškielâg uccnieidâš kulá ravviittuvâst jieijâs kielâ saajeest eŋgâlâškielâ. Tot, et sämikielah láá tääl uhkevuálásâžžân, lii tábáhtum eidu kielâlij vuoigâdvuođâi tuolmâm tiet, já eres kiäinu sämikielâin ij lah ovdâskulij ko
kielâlijd vuoigâdvuođâid nanosmitmáin.

Kielâlaahâ [2] tegu tot “sote”-laahâ-uv, lii aldemui aaigij uđâsmittemnáál. Mii puohah ferttip
smiettâđ, maht sämmilij kielâliih vuoigâdvuođah puávtáččii toimâđ. Tot, et ivveest ihán virgeulmui vástádâs sämikielâlij vatâmuššáid lii “iä lah pargeeh”, ij pyevti jotkuđ! Pargeid ferttee finniđ, ja tegu tiäđust lii, toh iä laavii sämisiärvádâhân itteeđ vyerdimáin já peelgijd juurâtmáin. Jis mii pääccip
vyerdiđ, et anarâškielâg páárnáš, kiäh tääl – kijtto Imelân – láá, vuálgá luuhâđ tiervâsvuotâtipšon, sárnumterapeutin, tuáhtárin, sosiaalpargen, te tom kal uážžu vyerdiđ. Sáttá leđe, et tot páárnáš lohá-uv trooppisâš meccitipšom já värree Indonesian. Ja toos sust lii tievâ vuoigâdvuotâ.

Savâstâlmijn anarâškielâg párnáá ravviittâhpalvâlusâin pajanij vuod ohtii tot koččâmuš, kolgâččij-uv
škovliđ sosiaal- já tiervâsvuotâpargeid anarâškielâ sárnon. Kolgâččij kale. Viehâ pyereest lii tiäđust, maht tom puávtáččij orniđ já mon ennuv tot mávsáččij. Maid, Suomâ staatâ, jis adeliččih veikâba miljovnpele tađe várás, et anarâškielâ siärvádâh škovliittičij olssis sote-pargeid? Nuuvt et toh
piisááččij muádilov čuávuváá ihán. Tot ličij hälbis hadde oles kielâsárnumjuávhu tehálumosij kielâlij vuoigâdvuođâi olâšuttem oovdâst.   

[1] Yle Säämi 13.10.2016 http://yle.fi/uutiset/osasto/sapmi/samiparnaah_ia_finnii_tuarvi_ravviittahpalvalusaid_jieijas_eenikielan/9228851

[2] Säämi kielâlaahâ http://www.finlex.fi/fi/laki/alkup/2003/20031086