Čálli: Hanna Outakoski
Skábmamánu 22. beaivi 2017 čálii Ruoŧa Sámerádio1, ahte dušše moattis jotket sámegielain logahagas/joatkkaskuvllas Ruoŧas. Dát leai (mahkáš) stuorra ođas mii lei boahtán ovdan maŋimuš stuorra guorahallamis, mii čielggadii ja čilgii sámemánáid ja -nuoraid skuvladili Ruoŧas. Dasgo mun ieš dutkkan juste skuvladili ja erenoamážit nuoraid ja mánáid čálamáhtu Sámis, de beroštin dalán dán ođđasis ja lohken ođđasa hui dárkilit ja alla vuordámušaiguin.
Ođđasis bođii ovdan ahte 368 máná lohke sámegiela eatnigiellan Ruoŧa vuođđoskuvllain skuvlajagis 2016/17 ja dasa lassin vel 40 oahppi lohke sámegiela vierisgiellan. Logahagas logut njidje nu, ahte unnit go vihtta oahppi lohke šat sámegiela eatnigiellan, ja 16 oahppi ledje válljen sámegiela vierisgiellan. Ođas čuoččuhiige ahte dušše okta logi oahppis joatká sámegielain vuođđoskuvlla maŋŋá. Ođas čilgii maiddái dan, ahte guorahallan buktá ovdan fuola das, ahte sámenuoraid gielalaš oahppofálaldahkii šaddá dáinna lágiin stuorra ráigi dahje guoros sadji, mii mearkkaša ahte dušše hárvásat sáhttet joatkit sámegielain allaoahpus. Vaikko guorahallan ii leatge dutkan sivaid dasa manin nu máŋggas heitet lohkamis sámegiela, de artihkal namuha goittotge muhtin vejolaš sivaid otnáža dillái. Evttohuvvon sivat leat e.e. oahpaheddjiid vátni, logahatčuoggáid vuogádat (eatnigielas ii dine lassečuoggáid, muhto vierisgiela lohkamis gal dine) ja váilevaš diehtojuohkin eatnigielrivttiid birra gielddain.
Čuovvovaš beaivve, 23/11, mun oainnán ahte maiddái Sámi TV ođđasat leat oaidnán Ruoŧa Sámerádio artihkkala ja doppe lea áššedovdin beakkán professor Norgga Sámis guhte šálloša dan ahte Ruoŧa bealde lea dál vuohttimis dákkár dilli. Olmmái lohká ahte dilli lea stuorra vahágin sámiide boahtteáiggis dan dihte go “oahpahus lea okta buot deháleamos osiin mii duddjo giela seailuma ja ovdáneami”. Guldalan sága, ja lean suinna ovtta oaivilis dien áššis. Dán maŋŋá son čujuha Ruoŧas 1990-logus čállojuvvon sosiolingvisttalaš dutkamušaide ja čilge, ahte vai nuoraid beroštupmi sáhtášii loktanit sámegiela ektui de olbmot ja nuorat berrešedje oaidnit ávkki giela oahppamis. Dáinna son oaivvilda erenoamážit vejolašvuođaid geavahit giela beaivválaččat máŋgga giellašiljuin dahje -domeanain. Dan maŋŋá, numo hui dávjá, ođasdoaimmaheaddji jearrá mo sáhttá de buohtastahttit Norgga ja Ruoŧa dili. Vástádusa vuođul stuorimus erohus dáid riikkaid gaskkas lea das ahte Norggas lea sámegiella eatnigielávnnas skuvllas ja eiseválddit dorjot dan muđuige buorebut go Ruoŧas.
Dán maŋŋá ságastallan jaskkoda. Ja mun hárdašuvan ja eddon olles áššiin. Manneson dát ii lean ođas munnje? Ja manin son mun nu eddon dákkár ášši dihte? Na mun mat čilgestan dutnje.
Vuosttažettiin, dát lea hui dábálaš vuohki almmustahttit áššiid ođđasa hámis Ruoŧas ja danin čállen dán blogga álgui sáni mahkáš. Go dovddus áššit ožžot ođđa gárvvuid duháhiid guorahallamiid hámis, de fáhkka dat dohkkejit ođasin. Ja mu ráhkis ruovttoeatnamis Ruoŧas mii duođaige máhttit guorahallat áššiid. Ja go mii leat geargan guorahallamis de mii sáddet remissavástádusaid ruovttoluotta hálddahussii, ja de mii beassat lohkat guorahallama min vástádusa birra, ja de mii beassát fas guorahallat mo min vástádus dulkojuvvui vai sáhttit sáddet váidalusa Eurohpáráđđái mii fas iešalddis guorahallá mo Ruoŧa hálddahus meannuda skuvlaáššiin Sámis. Ja nu ain, juvllat jorret, muhto eat beasa gosage. Ja nu lea dáinnage áššiin. Sámeskuvllaid ja logahaga virggálaš oahppilogut leat álo almmolaččat vuohttimis skuvlahálddahusa siidduin ja dasa lassin láve vel Sámeskuvlastivra čállit jahkásaš raportta oahppiloguid birra. Dat ahte dušše moadde oahppi lohket sámegiela riikka áidna logahagas gos gávdnu sierranas sámiprográmma, ii boađe ođasin munnje gii lean dutkan sámiid skuvlaáššiid Ruoŧa bealde maŋimuš logi jagi áigge.
Dat mii goittotge lea ovttalágán ođas lea dat ahte oktage ii dáin mediaságain namut sániinge dieid ráiggiid mat sámemánáid oahpahusas leat juo ovdalgo sii galget logahahkii. Ovdamearkka dihte, gostige ii čuoččo ahte skuvlahálddahusa loguid mielde sullii 700 sámemáná leat almmuhan beroštumi lohkat sámegiela skuvllas, muhto mannan skuvlajagi áigge vuolil bealli oaččui oahpahusa iežas árbegielas. Mánáin ja bearrašiin lea beroštupmi válljet sámegiela, muhto stáhta ii nagot ordnet oahpahusa buot daiddage geain lea duohtaberoštupmi gillii. Mun oainnán maiddái ovtta stuorra čáhppes ráiggi das ahte sámeskuvllat nohket guđát luohkkái. Máŋgga sámeskuvllas čáhppes ráiggit álget juo das ahte váldogiellan skuvllas lea (resurssaid dahje eará sivaid dihte) eanetlogugiella iige sámegiella. Muhtin čáhppes ráiggit leat dego olles máđuráiggit ja dolvot min guhkás maŋos áiggis ja dakkár áigodahkii go dušše badjeolbmuid mánát besse ja fertejedje vázzit sámeskuvlla vai bisso primitiiva eamiálbmogin ja sápmelažžan eaige dan dihte sáhttán uhkidit stáhta beroštumiid Sámeeatnamis. Eará sámemánát gárte gielddaskuvllaide ja šadde dalle juo jávkkohahkii. Sámemánáid oassin Ruoŧa Sámis ja skuvllain lea doložis leamašan cuiggodeapmi ja fuonášeapmi dahje jávohuhttin. Dan maŋŋá leat máŋggat sohkabuolvvat massán gielaset Ruoŧas.
Otnážis sámegiela oahpahussii bohtet mánát geat eai hálddaš árbegielaset, muhto seammá luohkkái bohtet maiddái muhtin aivve sámegielat mánát. Oahpaheaddjit rahčet oahpahusain man ferte muddet nu ahte dát váldá vuhtii ohppiid heterogena náli. Ja guđát luohká maŋŋá dušše moattis besset joatkit sámegielain gielddaskuvllain main sin kultuvra ja giella lea čihkosis. Earát fas báhcet dien guđát luohká dássái eaige ovdan iežaset árbegielas seammá eavttuid mielde go eanetlogugielas ja bivnnuhis vierisgielain dego eaŋgalsgielas.
Ja lea duohta ahte mis Ruoŧas lea vátni čeahpes sámegieloahpaheddjiin, muhto dat ii šat logahaga dásis čilge mánáid giellaválljemiid eará go dainna ahte sii eai leat beassan lohkat sámegiela skuvllas ovdal logahaga. Go mis lea dušše okta áidna logahat gos lea sámiprográmma, de doppe fas ii leat vátni oahpaheddjiin. Logahat ja bádjedássi lea goittotge okta dain áššiin maid min ráđđehus lea oalát vajáldahttán, dahje ádden boastut. Universiteahtas sáhttá válljet dušše sámegiela ávnnasoahpaheaddjeoahpuid, muhto vuođđoskuvlla- dahje mánáidgárddeoahpaheaddjin ii Ruoŧas sáhte lohkat sámegillii iige nu ahte vállješii sámegiela váldoávnnasin iežas oahpuin. Dán vuogádaga ii sáhte muhttit rievdatkeahttá lága mii stivre universitehtaoahpuid, iige oktage hálit álgit čuoggut dien vieksábeasi. Ráđđehusa áidna čoavddus dien dillái lea leamašan vuolggahit ávnnasoahpaheaddjeoahpu mii skuvle oahpaheddjiid badjedássái (luohkát 7-9, trinn 8-10 ja logahahkii/joatkkaskuvlii). Hás min hálddahus ii iešge dieđe ahte sámeskuvla nohká guđát luohkkái, go geardde áiggošii skuvlet oahpaheddjiid bargguide mat eai gávdno. Studeanttat gal dihtet mo ášši lea eaige danin oza viđajahkásaš oahpuide universitehtii.
Lea duohta ahte mis eai leat doarvái arenat/domeanat/giellašiljut mánáid ja nuoraid várás dáppe Ruoŧas. Dat ii goittotge leat miige ođđasiid, nu lea álo leamašan. Dan dihte dat ii okto sáhte čilget manin nuorat eai šat huma, čále, ja loga iežaset árbegiela. Sámegiella lea maiddái eatnigielávnnas sihke sámeskuvllas ja gielddaskuvllain, ja dan várás lea ráhkaduvvon buorre ja viiddis gursaplána, man lea praktihkalaš sivaid dihte dávjá veadjemeahttun čuovvut omd. sámeskuvllaid olggobealde gos diibmomearit leat nu olu unnit go sámeskuvllain. Sámiávnnas lea maiddái dušše okta ávnnas dahje fága skuvllas, iige olles skuvlla vuođđoráhkadus dego muhtin sámegielat skuvllain omd. Norggas. Váttisvuohtan lea maiddái dat ahte ruoŧagiella álo vuoruhuvvo juohke sajis, maiddái sámeskuvllain. Dát guoská diimmuid, oahppomeriid, oahppojuksanmeriid, oinnolašvuođa, riektevuogádaga ja buot eará. Otnážis ruoŧagiella vuoruhuvvo maiddái dávjá sámiid gaskasaš ságastallamiin, árbevirolaš giellašiljuin dego boazobargguin dakkár guovlluin main ásset sámit máŋgga suopmanguovllus, ja eará virggálaš ja priváhtta oktavuođain main ovdal lea gullon sámegiella Ruoŧas. Juos stuorimus oassi sámiin geat leat lohkan sámegiela skuvllas leat báhcán guđát luohká dássái iežaset árbegielmáhtus, de ii leat imaš ahte sii válljejit eará gielaid gulahallama gaskaoapmin. Leago dalle ođas ahte dušše viđas sáhttet, dustet ja gillejit joatkit árbegielain logahagas? Na ii munnje goit.
Na, nubbi ášši fas laktása jienaide mat dohkkehuvvojit mediaságastallamiidda ja gálduide mat geavahuvvojit ságastallamiid vuođđun. Leagoson nu ahte ruoŧabeale dutkit eai sámimediaid čalmmiin rehkenastojuvvo áššedovdin dakkár áššiin mat gusket skuvladutkamuša áigeguovdilis dutkansuorggi ja Ruoŧas dahkkon dutkamušaid? Mii geat leat dutkan skuvladili dáppe Ruoŧas leat goit moattis, nissonat ja muhtin dievdu maiddái, nu ahte ii leat sáhka das ahte dákkár dutkamuš ii gávdno. Ja leago nu ahte buot deháleamos lea buohtastahttit skuvladili Norggas ja Ruoŧas, iige geahččat dárkilabbot juste dan dili man siste ođas lea bohcciidan? Ja moson dat lea duođaid Norggas, gallis doppe jotket logahagas ja dasto universitehtas? Ja leago duođaige nu, ahte dušše 90-logu álggus čállojuvvon raporttat ja čállosat geavahuvvojit ain čilgehussan buot diliide Ruoŧa Sámis mat leat vuhttomis dál lagabui 30 jagi dan maŋŋá go teaksta almmustuvai? Gal áiggit leat rievdan dáppe nai, ja gal 90-logu maŋŋá leat almmustuvvan sihke dieđalaš artihkkalat, nákkosgirjjit ja maiddái buotlágan raporttat. Na, buot dát jearaldagat bohte mu millii go lohken ja guldalin dieid áššiid. Ja mun nu eddon. Ja de mun smihtten ahte berrešin gal heahpanit go nu persovnnalaččat válden dán ášši. Berrešin baicce leat ilus das ahte ášši oažžu mediaáiggi ja beakkán áirasa. Ja nu mu varra čoaskkui fas vehá áigái. Ja mun vurden fas veahá áigge ja doivon ahte livččen beassan oaidnit ságastallama Ruoŧas, ságastallama masa livčče searvan maiddái min iežamet politihkkárat, Sámeskuvlastivralahtut, allaoahpuid ovddasteaddjit, oahpaheaddjit, skuvlahoavddat ja earát geat barget skuvllas ja dihtet makkár vuogádagas dát dilli vuolgá. Muhto ii gullon šat mihkkige, nugo dábálaš. Ja nu mus fas varra duolddai ja suhttu badjánii.
Guovvamánu 15. beaivi 2018 Ruoŧa hálddahus guđii evttohusa láhkarievdadusain láhkaráđđái Ruoŧas2. Láhkarievdadusaid ulbmilin lea evttohusa mielde nannet unnitloguid ja erenoamážit našuvnnalaš unnitloguid rivttiid Ruoŧas. Ja dattege evttohus guođđá skuvlla, logahaga/joatkkaskuvlla ja allaoahpuid láhkaevttohusa olggobeallái. Sámiin gal galgá leat riekti čállit eiseválddiide sámegillii beroškeahttá das máhttetgo sii čállit iežaset eatnigillii, ja gielddat leat geatnegahtton fuolahit sihke sámegielat mánáidgárde- ja boarrásiid siidda doaimmain. Skuvla ja oahput gullet goittotge eará lága vuollái. Dál mii de vuorditge fas ođđa evttohusa maiddái skuvlalága siste. Oaidnit leš duostágo oktage vuolgit rievdadit lága unna eamitálbmoga dihte dahje unnitlogugielaid dihte. Juste dál lea dilli goittotge dakkár ahte min bánehis lágat eai doarjjo sámegiela skuvllas dahje earáge giellašiljuin, eaige praktihkatge nanne sámegiela skuvllas go eará gielat vuoruhuvvojit álohii juohke oktavuođas. Muhto juos de dilli rievddašii go beassat fas guorahallat ođđa láhkaevttohusa, jáhkátgo?
Suhttu vearuha. Lean nu váibbas ja nu dolkan álohii doarrut. Ja oainnán ahte earátge leat seammá dilis dáppe Ruoŧas, ollásit vuolláneame. Gos alva midjiide? Na, lihkus giđđa boahtá Ruoŧa Sápmái maiddái. Giđđabeaivváža ovddas ii sáhte vuollánit ja boahttevaš dálvái lea vel guhkes áigi.
Liŋkkat
1 http://sverigesradio.se/sida/artikel.aspx?programid=2327&artikel=6826308